موسسه حقوقی دادگستر راشنو 
نفقه چیست ؟ نفقه زوجه در صورت مجنون بودن زوج: :
به استناد ماده 1107 قانون مدنی « عبارت است از همه نيازهاي متعارف و متناسب با وضعيت زن از قبيل مسکن، البسه، غـذا، اثاث منزل، هزينه‌هاي درماني و بهداشتي و نيز خادم در صورت عادت يا احتياج به واسطه نقصان يا مرض . » که شوهر مکلف است همه آنها را متناسب با وضعيت خانوادگي و اجتماعي زن فراهم کرده و در اختيار او قرار دهد. و به استناد ماده 1106 قانون مدنی: « در ازدواج دايم نفقه زن بر عهده شوهر است » اما در نکاح منقطع، شوهر ملزم به پرداخت نفقه نيست؛ مگر اينکه در عقد شرط شده باشد. و در مجموع زن هنگامي مي‌تواند مطالبه نفقه کند که از شوهر خود تمکين کرده باشد.
تمکين
در تعريف تمکين نيز بايد گفت که تمکين بطور عام عبارت از برآوردن نيازهاي شوهر و اجابت کردن خواسته‌هاي مشروع و اطاعت زن از شوهر در روابط خانوادگی منجمله خوش رفتاری، خوش رویی و همچنین بطور خاص تمتع بردن جنسی شوهر از زن می باشد مگر آنکه زن عذر شرعی یا بیماری داشته باشد ، که يکي دیگر از مهمترین مصاديق تمکين عام اقامت زن در خانه دايمي شوهر است، بدین معنا که زن براي دريافت نفقه بايد در خانه شوهر زندگي کند مگر آن که حين وقوع عقد شرطي جز اين شده باشد. نکته مهم در مورد نفقه اين است که حتي در صورتي که زن شخصاً درآمد مستقلي داشته باشد، اين موضوع مرد را از پرداخت نفقه معاف نمي‌کند. .
همچنين در صورتي که زن بدون دليل موجه و بدون موافقت شوهر خانه را ترک و حتي در خانه پدر و مادر خويش اقامت کند، مرد مي‌تواند بر اساس ماده 1108 قانون مدنی « هرگاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند، مستحق نفقه نخواهد بود.» از دادن نفقه امتناع کند و زني که بدون دليل موجه از تمکين همسرش خودداري کند، ناشزه ناميده مي‌شود و مرد می تواند با حکم الزام زوجه به تمکین و در نهایت عدم تمکین زن از دادگاه درخواست تجویز ازدواج مجدد کند .
ترک منزل مشترک از ناحیه زوجه و تعلیق نفقه : :
در صورتي که ادامه حضور زن در خانه مشترک، متضمن بيم بدني، مالي يا شرافتي باشد، زن مي‌تواند از دادگاه درخواست کند به او اجازه دهد در مسکن جداگانه ای زندگي کند، در اين صورت شوهر مکلف به پرداخت نفقه خواهد بود.. ماده 1114 قانون مدنی: « زن باید در منزلی که شوهر تعیین می کند سکنی نماید مگر آنکه اختیار تعیین منزل به زن داده شده باشد.»
ماده 1115 قانون مدنی: «اگر بودن زن با شوهر در یک منزل متضمن خوف ضرر بدنی یا مالی یا شرافتی برای زن باشد، زن می تواند مسکن علیحده اختیار کند و در صورت ثبوت مظنه ضرر مزبور، محکمه حکم بازگشت به منزل شوهر نخواهد داد و مادام که زن در بازگشتن به منزل مزبور معذور است نفقه بر عهده شوهر خواهد بود.»
تعلق نفقه به زوجه در زمانی که وی تمکین را منوط به پرداخت مهریه نموده است :
به زنی که بعد از عقد، شروع به زندگی زناشویی و رفتن به خانه شوهر را منوط به پرداخت مهریه نماید، نفقه تعلق می گیرد و مرد مکلف است نفقه وی را بپردازد.
ماده 1085 قانون مدنی: « زن می تواند تا مهر به او تسلیم نشده، از ایفای وظایفی که در مقابل شوهر دارد امتناع کند مشروط بر اینکه مهر او حال باشد و این امتناع مسقط حق نفقه نخواهد بود.»
ضمانت اجراي خودداري مرد از پرداخت نفقه: :
دو نوع ضمانت اجرا براي خودداري مرد از پرداخت نفقه وجود دارد، اول : ضمانت اجراي حقوقي که در اين صورت، هرگاه با وجود تمکين زن، شوهر از پرداخت نفقه خودداري کند، زن مي‌تواند با تقدیم دادخواست به دادگاه ، محکوميت او را به پرداخت نفقه از دادگاه بخواهد؛ در اين صورت، دادگاه در صورت تشخیص و محق بودن حکم به پرداخت نفقه خواهد داد. اگر دادگاه حکم به پرداخت نفقه صادر کند و مرد واقعاً از پرداخت آن ناتوان باشد، زن اين حق را دارد که طبق شروط ضمن العقد در سند ازدواج در صورت تمايل، تقاضاي طلاق کند. دوم: ضمانت اجراي جزايي که بر اين اساس از آنجايي که نپرداختن نفقه در قانون ايران، جرم محسوب مي‌شود، زن مي‌تواند با مراجعه به دادسراي عمومي و انقلاب محل سکونت مشترک با زوج ، تعقيب جزايي شوهر را بخواهد که در اين صورت با اثبات عدم پرداخت نفقه، مرد به مجازات حبس تعزیری درجه شش مقرر در ماده 53 قانون حمایت خانواده مصوب سال 1391 محکوم خواهد شد.
امکان مطالبه نفقه ايام گذشته توسط زن: :
زن مي‌تواند نفقه ايام گذشته خود را نيز مطالبه کند؛ اين در حالي است که در مورد فرزندان مشترک، الزام مرد به پرداخت نفقه از تاريخ تقديم دادخواست امکان‌پذير می باشد به اين معنا که فرزندان نمي‌توانند مدعي عدم پرداخت نفقه در گذشته شوند. ماده 1206 قانون مدنی : « زوجه در هر حال می‌تواند برای نفقه‌ی زمان گذشته خود اقامه دعوا نماید و طلب او از بابت نفقه‌ی مزبور طلب ممتاز بوده و در صورت افلاس یا ورشکستگی شوهر، زن مقدم بر غرما خواهد بود ولی اقارب فقط نسبت به آتیه می‌توانند مطالبه‌ی نفقه نمایند.» و معیار برای تعیین میزان نفقه، بر مبنای شؤونات خانوادگی زن، عرف و عادت همشهری ها، نفقه امثال زوجه و در صورت عدم توافق زوجین در میزان نفقه، نظر کارشناس رسمی دادگستری اخذ می گردد.
نحوه پرداخت نفقه پس از طلاق :
در طلاق رجعی در زمان عده ( 3 ماه و 10 روز پس از ثبت طلاق) مرد باید به همسرش نفقه بپردازد و اگر طلاق به لحاظ عدم تمکین و عدم اطاعت زوجه صادر شده باشد، نفقه ای به وی تعلق نمی گیرد. در طلاق بائن و در فسخ نکاح نیز نفقه ای به زن پرداخت نمی شود.
ماده 1109 قانون مدنی: « نفقه مطلق رجعیه در زمان عده بر عهده شوهر است مگر اینکه طلاق در حال نشوز واقع شده باشد لیکن اگر عده از جهت فسخ نکاح یا طلاق بائن باشد، زن حق نفقه ندارد مگر در صورت حمل از شوهر خود که در این صورت تا زمان وضع حمل حق نفقه خواهد داشت.»
نفقه در عده وفات :
به موجب ماده 1110 اصلاحی قانون مدنی سال 1381: «در ایام عده وفات مخارج زندگی زوجه عند المطالبه از اموال اقاربی که پرداخت نفقه به عهده آنان است ( در صورت عدم پرداخت ) تأمین می گردد.»
در صورت نبودن ولی خاص "برای مجانین و اشخاص غیر رشید که جنون و عدم رشد آنها متصل به زمان صغر آنها بوده و ولی خاص نداشته باشند"، دادگاه نصب قیم می نماید تا اداره اموال او را بر عهده بگیرند لذا پرداخت بر عهده قیم زوج می باشد. .
نفقه زوجه در صورت غایب مفقودالاثر بودن زوج: :
در این خصوص زوجه به دادگاه مراجعه کرده و حاکم شرع نیز از اموال غایب به قدر نفقه در اختیار زوجه قرار خواهد داد. ماده1205 قانون مدنی : «در موارد غیبت یا استنکاف از پرداخت نفقه ، چنانچه الزام کسی که پرداخت نفقه بر عهده اوست ممکن نباشد دادگاه با مطالبه افراد واجب النفقه می تواند از اموال او به مقدار نفقه در اختیار آنها یا متکفلین مخارج قرار دهد در صورتی که اموال منفق در اختیار نباشد مادر یا دیگری با اجازه دادگاه می توانند نفقه آنها را بعنوان قرض بپردازد و از شخص مستنکف یا غایب مطالبه کند.»
نفقه در عقد موقت (صیغه) :
در صورتی که زنی به عقد موقت مردی درآید به زبان عامیانه صیغه وی گردد، نفقه به وی تعلق نمی گیرد مگر اینکه آنان توافق به پرداخت نفقه کرده باشند.
ماده 1113قانون مدنی : « در عقد انقطاع زن حق نفقه ندارد مگر اینکه شرط شده یا آن که عقد مبنی بر آن جاری شده باشد.»
نفقه فرزند :
بر اساس ماده 1199 قانون مدني: « نفقه اولاد بر عهده پدر است پس از فوت پدر یا عدم قدرت او به انفاق بعهده اجداد پدری است با رعایت الاقرب فالاقرب در صورت نبودن پدر و اجداد پدری و یا عدم قدرت آنها نفقه بر عهده مادر است . هر گاه مادر هم زنده و یا قدر به انفاق نباشد با رعایت الاقرب فالاقرب به عهده اجداد و جدات مادری و جدات پدری واجب النفقه است و اگر چند نفر از اجداد و جدات مزبور از حیث درجه اقربیت مساوی باشند نفقه را باید بحصه متساوی تادیه کنند. » بنابراين نفقه فرزندان به ترتيب ابتدا بر عهده پدر، دوم پدربزرگ پدري، سوم مادر، چهارم مادربزرگ پدري، مادربزرگ مادري و پدربزرگ مادري خواهد بود و در ماده 53 قانون حمایت خانواده سال 1391 پيش‌بيني شده است «هركس با داشتن استطاعت مالي، نفقه زن خود را در صورت تمكين او ندهد يا از تأديه نفقه ساير اشخاص واجب النفقه امتناع كند به حبس تعزيري درجه شش محكوم مي شود. تعقيب كيفري منوط به شكايت شاكي خصوصي است و درصورت گذشت وي از شكايت در هر زمان تعقيب جزائي يا اجراي مجازات موقوف مي شود.
تبصره ـ امتناع از پرداخت نفقه زوجه اي كه به موجب قانون مجاز به عدم تمكين است و نيز نفقه فرزندان ناشي از تلقيح مصنوعي يا كودكان تحت سرپرستي مشمول مقررات اين ماده است. »
فرزند تا چه زماني مستحق دريافت نفقه است؟ ؟
در شرع و قانون سن معيني براي نفقه فرزندان در نظر گرفته نشده است و عرفاً مادام که اولاد داراي شغل و درآمد مشخصي نباشند، پدر نسبت به پرداخت نفقه مسئوليت دارد. يکي از نکاتي که در اين زمينه در جامعه مي‌توان مشاهده کرد، اين است که تا زماني که فرزند دختر، همسر انتخاب نکرده است يا فرزند پسر مشغول تحصيل باشد مستحق اخذ نفقه می باشند .
نحوه محاسبه نفقه فرزند: :
کارشناس رسمی دادگستری که مسئول تعیین میزان نفقه فرزند و تعيين آن است، معمولا مبلغ نفقه را با توجه به وضعيت اجتماعي و نيازهاي فرزند مشخص مي‌کند. کارشناس مکلف است با بررسي وضع زندگي خانوادگي فرزند و نيز بررسي مدارکي که از سوي مادر يا قيم او ارايه مي‌شود، ميزان هزينه‌هاي نگهداري فرزند را محاسبه کند. گاهي تصوري وجود دارد، مبني بر اينکه اگر زني شاغل باشد، ديگر نمي‌تواند دريافت نفقه براي فرزندش را تقاضا کند؛ اين در حالي است که زنان شاغل هم مي‌توانند بابت نفقه فرزند خود طرح دعوي کنند.
نفقه